Głównym środowiskiem, w którym kształtowane są zwyczaje żywieniowe jest rodzina. Tam nabywa się wzorce odżywiania, które mogą być pozytywne lub negatywne. Nadmierna bowiem koncentracja na sferze odżywiania bywa źródłem takich zaburzeń, jak:
– jadłowstręt psychiczny /anoreksja nervosa/
– żarłoczność psychiczna /bulimia nervosa/.
Mogą one prowadzić do nadmiernego wychudzenia i wyniszczenia organizmu albo nadwagi otyłości. Mogą też być przyczyną groźnych dla życia zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Osoba chora na anoreksję lub bulimię długo ukrywa swoje odchudzanie/ np. gdy nie ma zwyczaju wspólnych posiłków/. W tym celu nosi obszerne ubrania, by najbliżsi nie zauważyli procesu chudnięcia.
Anoreksja obejmuje 0,3 – 0,5 % dziewcząt. i kobiet, a bulimia 1% tej populacji. Anoreksja najczęściej pojawia się w wieku – 15 – 18 lat, a nawet wcześniej i występuje ok. 20 razy częściej u dziewcząt niż u chłopców, natomiast bulimia rzadko rozpoczyna się przed okresem dojrzewania. W przypadku bulimii stosunek chorujących dziewcząt. do chłopców wynosi 30:1. U chłopców choroba pojawia się później niż u dziewcząt.
Często anoreksja jest związana z wysokimi aspiracjami, ambicją, pracowitością, perfekcjonizmem i dążeniem do wysokich osiągnięć. Występuje w grupach dużego ryzyka /modelki, tancerze, sportowcy/, gdzie wymagane jest utrzymywanie szczupłej sylwetki. Ogromnie ważna jest jak najwcześniejsza diagnoza i terapia. Długo utrzymujące się zaburzenia są bardzo trudne do zmiany, gdyż „ przyzwyczajenie jest drugą naturą człowieka” a terapia wówczas jest mniej skuteczna. Chorzy obsesyjnie są zaabsorbowani problemem odżywiania. Unikają spotkań towarzyskich, na których przewiduje się poczęstunek. Szukają natomiast kontaktów na portalach internetowych z osobami o podobnych schorzeniach. Tam dzielą się doświadczeniem, szukają zrozumienia i akceptacji.
Najlepsze efekty leczenia i terapii uzyskuje się, gdy je rozpoczęto w pierwszym roku trwania choroby /80% osób zdrowieje/, gdy po roku rozpoczyna się leczenie,to tylko 50% terapii kończy się powodzeniem. Przy późno rozpoczętym leczeniu może być ok. 20 – 25% skuteczności.
Objawy anoreksji i bulimii:
– nadmierna koncentracja na sylwetce, częste kontrolowanie wagi i wymiarów ciała;
– niezadowolenie ze swojej sylwetki i ciągłe odchudzanie /mimo szczupłej sylwetki/;
– nadmierne zainteresowanie dietami i kalorycznością posiłków, liczenie kalorii;
– drastyczna zmiana sposobu odżywiania, skrajne ograniczanie ilości spożywanych pokarmów, domaganie się tylko niskokalorycznych produktów;
– bardzo wolne tempo jedzenia;
– oszukiwanie, wyrzucanie jedzenia, oddawanie kolegom;
– nadmierna aktywność fizyczna, unikanie wypoczynku;
– prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających;
– drażliwość, agresja, konfliktowość, ograniczanie kontaktów z rówieśnikami;
– zjadanie zbyt dużych ilości pożywienia, brak kontroli nad tym co się je i ile się je;
– nieregularne miesiączkowanie lub ich zanik.
Przyjmuje się, że konieczny do rozpoznania choroby niedobór masy ciała wynosi min. 15%. Wygląd osoby chorej na anoreksję, to od nadmiernej szczupłości do skrajnego wyniszczenia z powikłaniami /obrzęki twarzy, brzucha, nóg itp./. Spadek masy ciała może postępować powoli lub być bardzo gwałtowny. Osoba chora stosuje ilościowe i jakościowe ograniczenia dietetyczne. Początkowo eliminowane są słodycze i tłuszcze, z czasem zjada coraz mniej. Dochodzi do uporczywych głodówek oraz do ograniczania przyjmowania płynów.
Osoba chora na anoreksję zazwyczaj nie czuje się chora. Nieprawidłowo ocenia swoją figurę. Towarzyszy jej silny lęk przed otyłością i poczucie winy, gdy zmieni sposób odżywiania. Występuje skrajna koncentracja na masie ciała i sylwetce / bardzo często się waży, przygląda w lustrze/. Na początku chory ma normalny apetyt, ale walczy z nim. W końcu następuje spadek lub całkowity brak apetytu. Niektórzy prowokują wymioty, nadużywają środków przeczyszczających, leki odwadniające itp. Ubierają się zbyt lekko, by tracić więcej kalorii na ogrzanie organizmu. U dziewcząt występuje zatrzymanie miesiączkowania. Wraz z postępem choroby dochodzi do zaniku tkanki tłuszczowej i mięśniowej , chora osoba ma zapadnięte policzki i gałki oczne, widoczne są żebra, kręgosłup, talerze kości biodrowych, obniżona bywa temperatura ciała, ciśnienie i tętno. Włosy stają się suche, skóra blada, sucha, szorstka, występuje nadmierne jej rogowacenie, kończyny są chłodne i sine.
Objawy psychiczne towarzyszące anoreksji, to: apatia, trudności z koncentracją uwagi, obniżenie nastroju, drażliwość, brak zainteresowania płcią przeciwną, słabe relacje z rówieśnikami. Powrót do zdrowia jest procesem długotrwałym. 1/5 chorych zdrowieje po roku leczenia,1/3 – w ciągu dwóch lat, po jeszcze dłuższym leczeniu zdrowieje 50- 75% chorych.10% chorych umiera, a powodem mogą być samobójstwa, powikłania kardiologiczne i somatyczne.
Przyczyny anoreksji:
– indywidualne /dziedziczne /– 60-75%
– rodzinne /stosowane diety przez członków rodziny lub odchudzanie/
– społeczno – kulturowe /reklamy, moda, środki przekazu/
– stres /szkoła, choroba, śmierć, konflikty/
– zaburzenia ośrodka regulującego głód i otyłość
– nierozwiązane problemy psychiczne / niska samoocena, słaba odporność na stres, nierozwiązane konflikty itp./
– pozytywne reakcje otoczenia na spadek wagi /”jak ładnie wyglądasz”/.
Leczenie powinno być kompleksowe: opieka lekarska i psychoterapia /rodzinna, indywidualna i grupowa/. Może być leczenie ambulatoryjne lub szpitalne, gdy powikłania są groźne dla życia, brak poprawy stanu zdrowia, brak motywacji do leczenia, tendencje samobójcze, depresja. Chorzy podczas leczenia powinni jeść częściej i więcej niż osoby zdrowe /3500 – 7000 kcal na tydzień./. Wskazany jest spoczynkowy tryb życia i unikanie dużego wysiłku fizycznego.
Zapobieganie zaburzeniom:
– samoakceptacja i właściwa samoocena;
– właściwe zdrowe odżywianie;
– pomoc w adaptacji, w sytuacjach stresowych, w rozwiązywaniu konfliktów.
Bulimia, to żarłoczność psychiczna. Pojawia się zwykle u dziewcząt i młodych kobiet, które wcześniej nieskutecznie próbowały odchudzać się stosując różne diety.
W trakcie odchudzania pojawiają się u nich uporczywe myśli o jedzeniu, napady niekontrolowanego jedzenia, żarłoczność. Podczas napadów bulimicznych osoba w krótkim czasie , najczęściej w samotności, pochłania nieadekwatnie duże ilości pożywienia/ nawet do kilku tysięcy kilokalorii/. Niektóre osoby gromadzą pożywienie, aby później spożyć je w ukryciu. Inne jedzą chaotycznie, co popadnie. Później prowokują wymioty. Podczas napadu chory ma poczucie braku kontroli nad tym, co i ile zjada, a potem poczucie winy i lęk przed przyrostem masy ciała. Stosują wtedy: prowokowanie wymiotów, intensywne ćwiczenia fizyczne, głodówkę, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych i przyśpieszających przemianę materii. W bulimii masa ciała może mieścić się w granicach normy, może być nadwaga,otyłość, a także dochodzić do wychudzenia. U nastolatek występują również zaburzenia miesiączkowania.
Chorzy na bulimię mają często obniżoną samoocenę, objawy depresyjne, lękowe, labilność emocjonalna, z tendencją do drażliwości. Nie radząc sobie z emocjami, mogą dokonywać samouszkodzeń. Mogą się wycofywać albo przejawiać dużą aktywność towarzyską. Częstym problemem jest trudność w utrzymaniu stałych przyjaźni.
Osoby z bulimią czują, że są chorzy, ale przez wiele lat ukrywają swoją chorobę przed otoczeniem z powodu wstydu. Dostrzeżenie problemu może być trudne, ponieważ większość chorych wygląda całkiem zdrowo. W skrajnych przypadkach chory może wymagać pilnej pomocy lekarskiej z powodu omdlenia, zasłabnięcia, bolesnych skurczów mięśni, silnych bólów brzucha, które mogą być przejawem poważnych powikłań somatycznych.
Leczenie jak przy anoreksji – kompleksowe, ambulatoryjne lub szpitalne. Zaobserwowane niepokojące objawy u młodzieży / np.samouszkodzenia/ należy zgłosić rodzicom i pomóc rozwiązać występujące problemy takie jak: stres, trudności szkolne, czy rodzinne, które mogą stanowić główną przyczynę zaburzeń w odżywianiu.
psycholog Józefa Rzepka