Już od najmłodszych lat możemy zaobserwować między dziećmi wyraźne różnice indywidualne dotyczące myślenia, wykonywania różnych czynności, które określa się mianem zdolności, uzdolnień czy talentu. Psychologia rozwojowa rozróżnia:
– zdolności ogólne określane jako inteligencja
– zdolności kierunkowe zwane zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami / np. arytmetyczne, artystyczne/, najwyższy ich stopień, to talent
– zdolności twórcze, oznaczające oryginalne rozwiązywanie zadań i problemów
Szacuje się, że w kraju w całej populacji dzieci mamy ok. 3% dzieci wybitnych.
Zdolności różnicują się w miarę upływu lat. Najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne /muzyczne i plastyczne/, później motoryczne i literackie. Zdolności rozwijają się niezależnie od rozwoju fizycznego. Wiek szkolny to rozkwit zdolności intelektualnych. Zauważa się u dziecka zdolnego między innymi: wysoką sprawność językową, umiejętność wnioskowania, bardzo dobrą pamięć, oryginalność zadawanych pytań, zainteresowania czytelnicze, umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów. Najważniejszym etapem życia, w którym można wpłynąć na wszechstronny rozwój dziecka, jest okres od urodzenia do10 roku życia. Ma on szczególne znaczenie dla rozwoju w okresach późniejszych.
Nie zawsze dzieci o wysokich predyspozycjach mają wysokie osiągnięcia. Bywa, że rodzice poprzez niezamierzone oddziaływania wychowawcze tłumią i niszczą zdolności chcąc mieć dziecko grzeczne, ciche i posłuszne, które nie zadaje „ dziwnych” pytań. W szkole dzieci te często czują się zagubione, nieśmiałe, odznaczają się chwiejnością emocjonalną i wysokim poziomem lęku. Efektem tego może być izolacja lub odrzucenie ucznia przez grupę albo przyjęcie postawy konformistycznej. Zdarza się, że rodzice chcą realizować własne marzenia poprzez dziecko i przyspieszać jego rozwój. Intensywne ćwiczenia mogą prowadzić do opanowania sprawności ale wyniki są zwykle krótkotrwałe i wiążą się z wysokimi kosztami emocjonalnymi. Dziecko wychowywane w takiej atmosferze ma dużą wiedzę, jest nastawione na sukces, ma silną potrzebę osiągnięć. Jest pewne siebie, nie przyjmuje uwag, łatwo popada w konflikty, odpowiada nie pytane, kręci się i przeszkadza. Jest nadruchliwe i chwiejne emocjonalnie. W konsekwencji może to prowadzić do spadku zainteresowania nauką.
Badania wykazują, że ok. 64% uczniów źle uczących się charakteryzują się inteligencją wysoką i szerokimi zainteresowaniami. Brak sukcesów w szkole, wysoki poziom wrażliwości dziecka zdolnego oraz presja niespełnionych oczekiwań bliskich skłaniają ich często do szukania bezwarunkowej akceptacji w młodzieżowych grupach nieformalnych.
Istotne są też formy i metody nauczania w systemie szkolnym. Spośród różnych form edukacyjnych najbardziej efektywne jest zindywidualizowane nauczanie ucznia zdolnego lub grup uczniów zdolnych, pozostając we własnym środowisku. Najwięcej kontrowersji budzi indywidualne nauczanie. Stosunkowo dużo tracą uczniowie zdolni na poziomie nauczania początkowego, ponieważ programy są w wielu partiach dla nich za łatwe. Powoduje to znudzenie i spadek motywacji do umysłowego wysiłku. Nieprawdziwy jest pogląd, że dziecko zdolne poradzi sobie samo. Wbrew temu przekonaniu dzieci zdolne wymagają szczególnej opieki ze względu na ich indywidualność /cechy inności/ oraz niezwykłą złożoność ich problemów szkolnych, społecznych i emocjonalnych.
Rodzina i szkoła odgrywają szczególną rolę w zakresie pobudzania, ujawniania i rozwijania zdolności dzieci. Działania powyższych instytucji wspomaga poradnia psychologiczno – pedagogiczna poprzez między innymi:
– badania diagnostyczne dzieci zdolnych i wydawanie odpowiednich opinii, m.in. w sprawie wcześniejszego podjęcia obowiązku szkolnego, indywidualnego toku lub programu nauczania;
– doradztwo psychologiczne dla uczniów, rodziców i nauczycieli dotyczące postępowania z dzieckiem zdolnym i stymulowania jego rozwoju;-
– prowadzenie terapii wspierającej rozwój słabszych stron ucznia, gdyż najkorzystniejszy, z punktu widzenia przyszłości dziecka jest rozwój wszechstronny i harmonijny;
– terapia dla uczniów z zaburzeniami emocjonalnymi;
– pomoc w wyborze drogi kształcenia;
– pogadanki i szkolenia;
– udział w radach pedagogicznych;
– udostępnianie materiałów i pomocy osobom zainteresowanym.
Dzieci zdolne mają wiele problemów i potrzeb. Wymagają specjalnej troski, mądrego potraktowania i odpowiedniej pomocy, często także materialnej. Udzielając jej – nie pozwolimy, by zakopano młode talenty, gdyż to nasz wspólny wielki skarb!
Józefa Rzepka- psycholog