Depresja w wieku dziecięcym czy w wieku dorastania jest szczególnie negatywnym doświadczeniem zarówno dla młodej osoby, znajdującej się w tym stanie, jak i dla członków jej rodziny. Niestety, skutki depresji występujących w dzieciństwie i młodym wieku są bardzo niekorzystne. O ile większość młodych ludzi jest w stanie otrząsnąć się z depresji w ciągu roku, to tak naprawdę nigdy nie „wyrastają” oni z depresyjnego nastroju. Epizody depresyjne mają tendencję do nawracania, dlatego młodzi ludzie dotknięci tym zaburzeniem są skłonni do zapadania na tę chorobę jako ludzie dorośli.
Depresja jest stanem bardzo częstym, występuje raczej wśród dorastającej młodzieży niż wśród dzieci. W przypadku młodzieży w wieku dorastania waha się od 2 do 8%, a u dzieci od 0,5 do 2,5%. Współwystępują z nią zaburzenia lękowe, zaburzenia zachowania i zaburzenia uwagi. Podatność na depresję zależy w dużej mierze od płci. Występuje ona w równych proporcjach u chłopców i dziewcząt w wieku poprzedzającym addescencję, ale już w wieku dojrzewania jest częstsza u dziewcząt niż u chłopców. Dysproporcja ta ma podobną postać u kobiet i u mężczyzn w wieku dojrzałym.
Kliniczne objawy depresji:
– nastrój – depresyjny nastrój, niezdolność do odczuwania przyjemności, irytacja, lęk i obawa
– zachowanie – pobudzenie lub opóźnienie reakcji psychomotorycznych
– związki – rozpad więzi rodzinnych, wycofywanie się ze związków rówieśniczych, słabe wyniki w nauce
– stan somatyczny – zwiększone zmęczenie, bóle, zaburzenia snu, utrata apetytu lub nadmierny apetyt, zmiana wagi ciała, zmiany nastroju w ciągu dnia (gorsze rano)
– zdolności poznawcze – negatywna ocena siebie, świata i przyszłości, zwiększone poczucie winy, myśli samobójcze, zmniejszona koncentracja i uwaga, nieumiejętność podejmowania decyzji.
Młody człowiek w depresji zwykle cierpi z powodu jakiejś straty – rozpadu ważnego dla niego związku, straty istotnych atrybutów, takich jak umiejętności sportowe lub zdrowie, czy utraty własnej pozycji. Straty o podłożu psychologicznym to np. osierocenie, rozstanie, przebywanie w domu dziecka, niekorzystne warunki społeczne i utrata zaufania do związków wynikająca na przykład z maltretowania, rozwodu rodziców, przeprowadzki, przeniesienie do nowej szkoły lub klasy, molestowania.
Jeśli chodzi o uczucia, zły nastrój jest zawsze rdzeniem depresji. Depresyjny nastrój pojawia się wraz z uczuciem smutku, samotności lub rozpaczy i niezdolności do odczuwania przyjemności. Poznawcza teoria depresji A. Becka zakłada, że w wyniku straty wytwarzają się pewne poznawcze wzorce reakcji. Wzorce te stają się źródłem negatywnych przekonań, takich jak: „Skoro nikt mnie nie lubi, to nie przedstawiam sobą żadnej wartości”. Przekonanie to automatycznie wywołuje negatywne myśli w rodzaju: „Nikt mnie nie lubi”.
Zły nastrój może być podtrzymywany przez wysoki samokrytycyzm i przekonanie o niskim poziomie własnej skuteczności. Przekonania na temat skuteczności dotyczą zakresu zamian, jakie dana osoba może wprowadzić do własnego zachowania, aby osiągnąć wyznaczone cele.
Na poziomie interpersonalnym następuje pogorszenie relacji dzieci z rodziną, przyjaciółmi, nauczycielami. Mówią o sobie, że są samotni, ale nie potrafią podjąć kroków, by nawiązać kontakt z innymi, bądź też twierdzą, że na kontakt ten nie zasługują.
Jeśli chodzi o pojmowanie otaczającej rzeczywistości, dzieci z depresją opisują siebie, świat i przyszłość w czarnych barwach. Uważają się za osoby bezużyteczne i są krytyczne wobec swoich dokonań szkolnych, sportowych, artystycznych oraz towarzyskich. Tę negatywną samoocenę wyrażają zwykle jako poczucie winy za to, że nie dorastają do pewnych standardów lub że sprawiają wszystkim zawód. Otaczający świat – rodzinę, przyjaciół, szkołę – postrzegają jako obojętny, krytyczny i wrogi wobec nich lub nijaki. Przyszłość opisują jako pasmo porażek i mają niewielką nadzieję na poprawę tego stanu.
Jeśli postrzega się rzeczywistość jako beznadziejną i cierpi się z powodu poczucia winy za postępowanie, które – we własnym mniemaniu – zasługuje na karę, można mieć skłonności lub pomysły samobójcze.
Skrajnie negatywne myśli dotyczące siebie, świata i przyszłości mogą w niektórych ciężkich przypadkach wywołać urojenia. Poza tym osoby dotknięte depresją nie myślą w sposób spójny, popełniają błędy logiczne w rozumowaniu i mają problemy z koncentracją. Błędy w rozumowaniu polegają na tendencji do nadawania zbyt dużego znaczenia zdarzeniom negatywnym i ich konsekwencjom przy jednoczesnym niedocenianiu zdarzeń pozytywnych oraz ich skutków. Niemożność koncentracji i skupienia prowadzą do kłopotów w szkole oraz podczas zajęć pozalekcyjnych, które wymagają dużej uwagi.
Czynniki wpływające na rozwój zaburzeń nastroju:
– doświadczenie straty;
– karzący, krytyczny lub autorytarny model rodzicielstwa, charakteryzujący się tym, że rodzic bardziej zwraca uwagę na porażki dziecka niż na jego sukcesy, może uczynić je bezbronnym wobec depresji. Wtedy jest ono szczególnie uczulone na doświadczenia porażki i groźbę utraty własnej autonomii;
– obojętność rodziców – może wywołać u dziecka lęk przed utratą kontaktu z nimi i porzuceniem;
– depresja rodziców lub nadużywanie przez nich alkoholu;
– przemoc w rodzinie lub jej rozpad;
– indywidualne cechy nastolatków, takie jak niski poziom inteligencji, trudny lub tłumiony temperament, niska samoocena i zewnętrzne umiejscowienie źródła kontroli.
W leczeniu depresji punktem wyjścia jest dokładna diagnoza, uwzględniająca czynniki osobiste, rodzinne, szkolne i – niekiedy – czynniki związane z szerszym środowiskiem. Różne są schematy terapii. Wielu terapeutów integruje techniki uznane za skuteczne w modelu poznawczo-behawioralnym oraz stosuje metody oparte na podejściach systemowym, interpersonalnym i na teorii społecznego uczenia się.
Celem terapii jest udzielenie pomocy młodzieży i jej rodzinom w nauczeniu kontrolowania i zmieniania wzorców myślenia, działania i tworzenia relacji, które podtrzymują depresję. Rola rodziny polega na pomocy dziecku, by ukształtowało nowe przekonania oraz nowe wzorce zachowań i tworzenia relacji interpersonalnych, co ma je uchronić przed popadaniem w depresyjne schematy złego nastroju.
Stan somatyczny nastolatka, w zależności od potrzeby, leczony jest środkami antydepresyjnymi w celu regulacji snu i apetytu oraz zwiększenia poziomu energii. W terapii kompleksowej należy uwzględnić również współpracę z kadrą pedagogiczną i pozostałym personelem szkoły. Celem współpracy jest opracowanie strategii ułatwiającej stworzenie możliwości, w których dzieci z depresją mogą współdziałać z rówieśnikami, nie będąc wciąż odrzucane.
Efekty terapii to uczenie się umiejętności podejmowanie przyjemnej aktywności, kontrolowanie depresyjnego myślenia, bycie mniej krytycznym w samoocenie, polepszanie charakteru interakcji społecznych oraz patrzenie na konflikty z otoczeniem jako na problemy, które trzeba rozwiązać.
Biorąc pod uwagę, duże prawdopodobieństwo utrzymywania się depresji, jeśli nie będzie ona leczona w dzieciństwie oraz prawdopodobieństwo poprawy, jaką może spowodować terapia poznawczo-behawioralna, można z przekonaniem zalecić, aby depresyjne dzieci poddawane były interwencji psychologicznej.
Marta Głód, maj 2005, Brzozowska Gazeta Powiatowa